Een ‘Bocksbeutelfles’ uit 1708 met Shiraz wijn voor Queen Anne

De fles op deze foto staat in de catalogus ‘Glass of the Sultans’ (ISBN 0-87099-986-9, Corning 2001). Later bleek hij sinds 2012 bij een verzamelaar in Canada te staan. Om Perzische flessen beter te begrijpen, duiken we hun geschiedenis in.

In 1703 gaf de Perzische ambassadeur de Engelse Queen Anne (1665-1714) deze fles Shiraz wijn. Sinds 1758 lag hij, nog gevuld, in de kelder van de hertog van Rutland, met het etiket:“This bottle of Shiraz Wine presented by a Persian Embassy“. Begin 20^e eeuw kocht verzamelaar Jerome Strauss de fles. In 1931 leende Strauss hem uit voor een tentoonstelling van Perzische kunst in de Royal Academy. In 1968 kocht het Londense wijnhuis Harvey’s de -inmiddels lege- fles bij Christie’s voor hun museum. Bonham’s veilde de museuminventaris in 2003. Mark Nightingale kocht de fles en verkocht hem door aan Marlena Fairbourne, Vancouver, die later haar collectie verkocht aan Phil Culhane, Ontario.

Elke verzamelaar weet wel dat dit soort flessen niet uit een “oude Frankische wijnkelder” komt, maar uit Perzië. Minder bekend is dat Iran één van de weinige niet-Europese landen was met een grote glasproductie. Glas uit de 9^e-12^e eeuw wordt meestal als ‘Islamitisch’ betiteld. Uit de 13^e-17^e eeuw zijn geen goed te dateren glas of productieplaatsen bekend. In de moderne tijd komen er decoratieve vormen als kannetjes met lange, dunne schenktuiten en sprenkelflessen voor geparfumeerd water, maar zelden glas voor dagelijks gebruik. We weten niet wat er is gemaakt of waar dat gemaakt werd. Alleen Shiraz en Isfahan worden als belangrijke centra genoemd. Gegevens zijn vaag en weinig onderbouwd, teksten en beschrijvingen uit catalogi zijn schaars. Het standaardwerk van Fukai Shinji ‘Persian Glass’ uit 1977 toont 98 voorwerpen, waarvan maar 3 uit de 18^e-19^e eeuw komen.

In de literatuur zien we het volgende: Klesse ‘Sammlung Krug 1965’, toont zes 17^e-19^e eeuwse Perzische voorwerpen zonder verwijzing. Kämpfer (1966) en Dexel (1973) benoemen een 19^e eeuwse blauwgroene platte Perzische fles met opgelegde glasdraad als 16^e -17^e eeuws Duits. Heinemeyer, Düsseldorf 1966, toont 28 Perzische voorwerpen, waarvan 12 voorraadflessen. Jung, Würzburg 1970, noemt 2 Perzische platte flessen met spiraalvormige glasdraad “vroege Spessart Bocksbeutels 15^e-16^e eeuw”, afgebeeld bij Schneider (1999) bij een heruitgave over de Hofkellerei Würzburg. Klesse, Köln 1973, heeft 42 items zonder nadere specificatie. Een 8-kantige bruine fles met ruitpatroon en gekerfde halsdraad, noemt zij 17^e eeuws Duits. Schlosser (1977) noemt de productiecentra Schiraz & Isfahan en spiraalvormige geknepen glasdraden als voornaamste versiering.  Ohm & Bauer (1980) tonen in ‘Vroeg-islamitisch glas’ 28 voorwerpen uit de 5^e-19^e eeuw, waaronder een platte fles met lange hals en opgelegde glasdraad. Thomas Dexel (1993) noemt een Perzische platte fles “17^e eeuws Venetië voor de Orienthandel”. Schneider, Volkach 1999, heeft  3 Perzische flessen. Een buidelvormige Perzische apothekersfles staat bij Van den Bosche (2001) in de groep ”Belgium/Germany 16^th-18^th century”. Carboni & Whitehouse, Glass of the Sultans 2001, noemen 33 van hun 157 voorbeelden van Islamitisch glas “probably Iran”. Dertig stuks worden 9^e-13^e eeuws genoemd , drie 18^e-19^e eeuws. Carboni vat Lamm (1935) en Charleston (1947) samen, die een platte Shiraz fles met opgelegde glasdraad 1^e helft 18^e eeuw in het Metropolitan Museum of Arts, NY. tonen en ook Queen Anne’s fles vermelden.

Verwacht in veilingcatalogi geen wetenschappelijke zorgvuldigheid of dateringen, waar alleen de handelswaarde telt. Maar in een enkel geval wordt een Perzische fles correct beschreven. De hoofdprijs wint ‘Wiener Kunstaukktionen im Kinski’, die in 2000 voor 20.000 Schilling een Perzische fles veilde als “18^e/19^e eeuw, uit een Neder-Oostenrijks kasteel”: 40 keer de waarde van dit type. Anderen doen het ook niet best: Nagel 1990, Collectie Uwe Friedleben, een 19^e eeuwse Perzische fles wordt Duits, 17^e  eeuw. Een 19^e eeuwse Perzische fles heet Spaans of Frans 18^e eeuw. Een 18^e eeuwse Perzische fles wordt Italiaans. En een 19^e eeuwse Perzische platte fles heet 18^e eeuws Duits of Frans. Fischer: 1991, een paarse fles heet Duits 18^e eeuw en een 19^e eeuwse Medicijnfles wordt in 16^e eeuws Duits. Een 19^e eeuwse groene Perzische platte fles heet in 1993 Frans rond 1800. In 1998 wordt een kleine fles met tin montering 18^e eeuws Alpenländisch. En twee 19^e eeuwse Perzische flessen heten in 2001 17^e/18^e eeuws uit Neder-Oostenrijk, geschat op DM 1.800.

Deze vier flessen komen zeker uit Perzië. Dit type platte fles met een lange nek komt het meest voor, bekend als de ‘Zadelfles’. Zo genoemd door Europeanen, die ruiters zagen met zo’n fles aan het zadel. Door hun ‘ouderwetse’ vorm ziet men ze vaak als vroege Duitse Bocksbeutel flessen. Vrij geblazen en dikwandig met veel luchtbellen, in alle tinten van blauwgroen tot bruin. Zoals de zadelfles hebben ze de oervorm van geblazen glas: een zonder mal vrij uitgeblazen bol. Met uitzondering van een paar uit de 18^e eeuw, komen de meeste in dit artikel besproken flessen uit 19^e eeuw. Ze kwamen overal voor in het Midden-Oosten tot in Turkije en zuidelijk Rusland. Van daar zijn ze in Centraal Europa terecht gekomen.

We onderscheiden de volgende groepen:

Bolronde flessen van verschillende grootte, met een pontilmerk en een bewerkte mond. Vanaf de schouder is meestal een glasdraad gewonden. Soms zijn ze voorzien van een stempel, zoals op de tweede foto en de detailfoto. Rechts een grotere voorraadfles met een scherp afgeslagen mond en een korte grof gekerfde draad, maar zonder een pontilmerk of een gewonden glasdraad langs de hals.

Platte flessen zijn aan beide zijden afgevlakte ronde flessen. Het meest komt de zadelfles voor. De bodem is opgestoken en heeft een scherp pontilmerk, dat met behulp van een pontilijzer of een blaaspijp is opgesmolten. Hij kan niet rechtop staan en men denkt wel dat zo’n fles gewoon op de zandige bodem werd gezet, waar hij bleef staan. Vaak heeft zo’n fles een spiralende glasdraad, die bij flessen met een lange nek over de gehele nek loopt. De aanzet wordt gevormd door een dikke, vaak gespleten glasdruppel die wordt beschouwd als een slangenkop, die boze geesten zou afweren. Praktisch gezien zal het meer gaan om een betere grip te hebben bij het drinken of voor versteviging van de hals. Zo’n traditionele versiering komt wel meer voor bij Perzische flessen. De fles werd bewaard in een foedraal van leer, textiel of riet waaronder de ‘slangenkop’ nog te voelen is. Hij is met z’n 0,75 l. net groot genoeg om gemakkelijk op reis mee te nemen. De grotere fles van dun glas op de tweede foto heeft een inhoud van 2,35 l., de inhoud van de flessen met pontilmerk en gekropte hals, zonder glasdraad en bewerkte drinkmond is 0,74 l. De zeer platte fles op de tweede foto is waarschijnlijk 18^e eeuws. Hij is van dun glas, heeft een pontilmerk en een lange nek en meet 0,78 l. De voorkeur voor een standaard grootte van 0,7-0,8 l. heeft waarschijnlijk te maken met het gebruiksgemak, want een volle fles weegt alleen al aan glas zo’n 1,5 kg. Grotere flessen zonder pontilmerk en ‘slangendraad’ met een scherp afgeslagen mond en een grof gekerfde glasdraad waren specifiek voor de opslag.

Voorraadflessen hebben meestal de vorm van een bal met opgestoken bodem,. Ze hebben geen pontilmerk, een scherp afgeslagen mond en kunnen rechtop staan. De grootste bekende flessen zijn tot 60 cm hoog met een capaciteit van 10 tot 12 liter en hebben een duidelijke Peervorm. Op de ruw omgelegde halsdraad is een zegel gedrukt, volgens Shams Ali het merkteken van de fabrikant. Twee soortgelijke flessen zijn in 2005 bij Christie’s South Kensington geveild. Rechts drie wijdhals voorraadflessen uit Canadese collecties.

Kleine flessen met een hoogte van 10 tot 12 cm, in gelige olijfgroene en bruine kleur, vaak met puntige hoog gestoken bodem en scherp afgeslagen hals waren bestemd voor geneesmiddelen. Een bewaard gebleven etiket van zo’n fles in een Canadese collectie vermeldt in het Perzisch een apotheker in Kashan in de provincie Isfahan naast een nog niet ontcijferde inhoudsmaat. Andere toeschrijvingen in literatuur en veiling catalogi kloppen waarschijnlijk niet.

Diverse flessen. Naast de vrij geblazen flessen staan er in meerdere Duitse verzamelingen vormgeblazen achtzijdige Perzische flessen, meest bruin van kleur, maar ook in paars . Bodems en lichamen  hebben vaak een ruitpatroon, de mond is scherp afgeslagen met de voor Perzische flessen gebruikelijke grof gekerfde glasdraad. Met uitzondering van de twee in Düsseldorf worden deze meestal van Duitse makelij genoemd. De datering is in het algemeen te vroeg, er zijn ook geen veilige bronnen. Cilindrische Perzische flessen, die in Europa sinds het begin van de 19e eeuw gebruikelijk zijn, kon ik in Europese en Noord-Amerikaanse collecties niet vinden.

Dit overzicht is slechts een momentopname van de Perzische flessen die in de afgelopen jaren bekend zijn geworden en claimt geen wetenschappelijke nauwkeurigheid of volledigheid. Een actueel en gefundeerd overzicht van Perzisch flessen en Perzische glas is er nog niet. Bronnen buiten Perzië zijn schaars en bronnen in dat land zelf zijn zeker niet makkelijk te vinden onder de huidige omstandigheden. In de Verenigde Staten lijkt er meer interesse te zijn voor de verspreiding van Perzische flessen en de kennis daarover. Ze worden daar meer aangeboden dan in Europa. Een groot deel van de flessen die nu in de VS. zijn, is in de jaren 1960 door een Perzische handelaar ingevoerd. Nu deze bron is opgedroogd, komt er niets nieuws bij. Wel is er een groot aantal vervalsingen. Er staat een grote collectie in Ontario. Ik hoop dat die in de komende tijd zorgvuldig gepubliceerd zal worden.

Dit artikel is in het Duits geschreven door Dieter Schaich, München en vertaald door Willem van Traa. Het stond eerder in Der Glasfreund, Zeitschrift für altes und neues Glas, nr 50 van februari 2014. Het is met vriendelijke toestemming van de auteur en de redactie overgenomen.